MUNGDAN A DARU MAGAM (COUNTRY`S POWER)

Research - LOT;

Mungdan langai a daru magam rawt jat galu kaba kung kyang wa ai lam hpe chye mayu yang, dai mungdan a ngang kang ai shingdu labau hte dai mungdan sha ni a ngang kang ai ga sadi, arawn alai sat lawat hpe shawng chye ra nga ai. Mungkan a labau hka leng hta gara hku shanglawm shamu shamawt nga lai wa sai hte shawng lam shingran mu mada ra nga ai.

Lai wa sai prat hta na majan gaw arawng aya kaji kajaw (arawng mala) shing nrai ru hka jawat ai lam ni hte ningpawt ninghpang hpang nna nju ndawng majan byin wa chye ai, ya prat raitim mung jahkring hkring mungkan madang hku majan byin nga ai. Raitim moi prat na majan gaw mungdan ting shamu shamawt ru pawt nawng hkrung mahkrung tu matu hten za, aru ara, ayai aya gasat si ai majan nrai nga ai. Raitim daini na prat gaw wan nu prat (nuclear age) a majaw mungdan a daru magam ahkang aya shamu shamawt ai sat lawat hte galaw gunhpai ai lam ni gaw mungdan langai hte langai hku hkau ai lam hta galai shai wa sai.

Nuclear prat a shawng daw de na daru magam majan ni gaw, madu a daidaw lamu ga jarit manghkang (territorial conflict) shing nrai, du magam arawng mala ai, mung a arawng madun ai (state`s power) shingnrai, manang wa a ntsa e uphkang yam sha lu na lam ni sha rai nga ai. 

Daini na prat dep ninghtoi hta, madu a lamu ga shawa n`gun (territory) gaw mungdan a daru magam n`gun arawng aya ntai lu sai, hpa majaw nga yang jak hpaji rawt jat ai (technological progress) a marang e mungdan a daru magam (power) hpe kam ai daram kanaw shang ashep maden lu nga ai. Ga shadawn, Singapore amyu ni gaw shanhte a mungdan hta nhprang sut rai hpa nnga tim, bawnu ram kung jet ai a majaw ningbaw ningla kaja hte makau grupyin htingbu mung ni hta grau sut su shingkang shingwang rai nga lu ai. Hpyen dap hpe mung makau grupyin htingbu na ni mau kajawng hkra shingkang shingwang, mungdan a makawp maga lam hpe tsep kawp hkam dahka jaw lu nga ai. Israel amyu ni hpe mung tatut kasi yu la mai nga ai.

Daini mungdan shagu gaw nuclear madu nga ai; raitim ndai lam ni gaw kade daram na hkra lu mazing tawn na ngu ai gaw mungdan langai hte langai nju ndawng ai shingyim amyu asak a n`tsa mu mada ai ningmu hta she hkan na re.

Lai wa sai ten hta majan gasat ai ngu ai gaw, majan sum jang byin wa ai lam ni gaw grau nhkrak nga ai hpe ninghkap gasat ai lam rai nga ai; dai majaw Europe a (First World War) shabyin dat ai lam mung dai majaw rai nga ai. Raitm daini na nuclear prat a shamu shamawt hkam la ai majan gaw dai hku nau nrai mat sai. Daini na nuclear madu nga ai mungdan a ningbaw ningla ni a hkam la ai lam gaw, bai byin wa na nuclear majan ni gaw majan hkrat sum ai hta grau sum kaba, hkrit tsang hpa lam kaba tai wa na re ngu ai hpe maram masam nga ma ai.

Numbat-II mungkan majan aten du hkra nga yang, mungdan a power ngu ai gaw amyu hpan masa langai sha rai ma ai; dai hta kadai wa grau lu galaw nga ai ngu ai hta hkan ai – ga shadawn, Economic, Military, or Political- langai hte langai shada hprai hkat ai lam sha rai nga ai.

Uhpung Uhpawng mungdan langai a hpyen dap n`gun ja ai ngu ai gaw, kaga magam dap ni hta mung dai hte maren mara rap rap ra ra lit la galaw gunhpai n`gun dat ai lam nnga dingsa kaman lila sha rai nga ai. Lai wa sai tsaban 20 a ka –ang hkup daw hta ladat amyu myu gaw n`gun masa garan wa ai lam hpe mu lu nga ai. Akajawng sha mungdan langai gaw hpyen dap n`greng tim sut masa hku manu mana rawt jat wa ai lam hpe mu lu ai( ga shd, Saudi Arabia) shing nrai mungdan langai ngai gaw, sut masa lam hta n`gun nrawng tim, hpyen dap hta manu mana greng ai hpe mu lu ai(ga shd, Soviet Russia).

Daini na 21st century hta dai zawn rai ladat nbung ai masa a majaw byin wa ai lam hpe asan sa mu lu ai. Ga shadawn, Russia mung masa hpe asan sa mu lu ai; lai wa sai ten hpyen dap maga sha n`gun dat shanang ai Russia mung gaw, daini dai hpyen n`gun hta, na na nlu tsap nga sai – hpa majaw nga yang prat dep ai masa hta hkan nna mungkan gaw lani hte lani mare langai zawn gyip wa nna Sut masa, Jak prat masa gaw grai lawan ai hku matut mahkai ya nga ai prat de du wa sai majaw rai nga ai. Masha ban prat langai hta sha mungkan shingyim masha a chye chyang ai bawnu labau machye machang mahkra gaw kalang lata sawn maram kau, zing da ya lu nga ai. Computer, Internet ni gaw, lai wa sai shingyim masha a machye machang ban prat law law hku myit yu tim, nhkawn lu ai jak prat madang de du wa sai rai nga ai. Daini na prat hta Jak hpaji machye machyang (technological education) rawt jat wa ai lam hta sha, mungdan na power kade na hkra grin nga lu na ngu ai madung rai wa sai. Dai hpaji machye machyang gaw uhpung uhpawng a laswi lasa n`gun hte hkamjan jaw lu na lam rai nga ai; dai hpaji nlawm jang kaga lam ni mahkra gaw nyip mat na sha re.

Globalization gaw mungkan ting a sut masa, jak hpaji machye machang lam mahkra hpe kalang lata kayau kau ya sai re. Shim ai shara mi hta dawdan ai lam gaw kaga shara mi hta rim gyit (htawng) sharawng lu hkra byin shangun lu nga sai. Globalization gaw mungkan masha hpe hkum tsup hkra nrai tim, akajawng sha manu mana sut su shangun lu nga sai. Hpang jahtum mu mada lu na lam gaw matut nna Globalization a galu kaba lam gaw kade daram akyu jaw lu na hte, kade daram hten za wa hkra mungkan hpe jahten sharun na de gang dun mat wa na ngu ai lam hpe sha la nga ra sai. Globalization hpe koi kau lu na lam gaw nnga sai- dai hte maren masha a myit masa hpe mung shagyip kau ya nna masha sen, wan lam (masha law law) hpe myit kataw shangun ai hte mungdan a mung masa galaw, uphkang ai kata (political control) kaw nna lale wa ai hkrai rai wa sai.

Dai majaw prat madang dep ai sut masa, jak hpaji machye machyang masa rawt jat wa ai lam gaw grai she ngang kang ai mung masa nrai yang poi mat, mat mat na lam sha nga sai.

Research - LOT;