Wunpawng Myusha ni a mung masa hkrun lam ning mu ning nan

By AlenTsa Doi

Chyurum Wunpawng sha ni a majan mahkrum madup labau a ntsa mu ai ning mu. 

Anhte Chyurum Wunpawng sha ni a mung masa mau mwi hpe kadun ai hku ka sang lang na matu nga yang gaw nloi la na re. Chyurum Wunpawng sha ni a labau mau mwi hpe yu yang dai ni anhte a Wunpawng ginra ngu na masat da hkrum ai shara ni yawng gaw gasat maden nna lu la ai shara ni hkrai re ngu anhte lu tsun ai. Share ai, mazut ai hte dip sha ai, masu sha ai ngu ai hpe gachyi mi pyi nkam hkam ai amyu ni rai ga ai.

Grau nna English Koloni maden ni shang wa ai shaloi kaw na dai ni du hkra na labau hpe sha pyi yu ga nga yang majan gasat ai labau hkrai hkrai rai nga ai. Rai tim kaga maigan myusha ni a mung dan de ntara maden gasat zing hkawm ai nrai, ti nang a mung dan hte myusha ni a makawp maga lam, shim lam a matu gasat ai lam hkrai re. Inglik Koloni mung maden ni shang wa ai shaloi mung tinang a buga ginra hte myusha ni hpe makawp maga na matu aging agang hkap gasat ninghkap ai lam ni anhte Sadung-Sama majan, Mogaung mayan na majan, Ji dwi Sabaw Naw ningbaw ai laisi myawk tawk majan ni gaw sakse rai nga ai. Chyurum Wunpawng amyusha ni Inglik Levy dap hte 101 Amerikan Ranger dap kaw hpyen shang nna Japan hpe hkap gasat ai ni mung tinang a mugndan kaw na maigan hpyen hpe gasat gau shapraw kau na matu gasat ai lam sha re.

Kaga mung de gasat maden hkawm ai labau gaw kaga myusha ni hpe garum ai gasat poi ni sha rai nga ai. Ga shadawn nga yang Assam Hkaw Hkam Hkaw Seng hpe Myen amyusha ni hku nna sa zing la ai shaloi mung Nbawn Pi Sa ga na Jinghpaw ni shang garum ai, English ni hpe Masawp Amya ga (Mesopotemia), ya na Iraq mung dan de Inglik hpyen la hku nna Gawrahka Dap (Gorkha Regiment) ni a mying hte gasat lawm ai ni rai nga ai. Dai majaw mung awng dang ai lam a madung ni hku na tsap lai wa tim, awng dang ai lam a mying gaw Myen Hkaw Hkam ni, Inglik ni sha rai mat nga ai. Japan hpe Myen mung hpyen man kaw dang ai mung Inglik ni, Amerikan ni sha bai rai mat nga ai.

Wunpawng sha ni a mung masa ningmu hte hpyen masa ningmu prat madang hta hpang hkrat ai majaw rai na re ngu mu mada ai. Jinghpaw Mung kaw na Hpet Tsit Japan hpe gau shale kau ai hpang she Hpet Tsit Japan hpe ninghkap ai “Hpa Sa Pa La” ngu ai “Mung shawa lawt lu lam a matu Hpet Tsit hpe shagrawt,” Myen amyu ni a mung masa hpung madaw sha she labau hta adan aleng mu mada ai rai nga ai.

 

Dai ni hpa majaw lak nak lang rawt malan ai.

Njaw n-ang ai, nkam hkam ai hte myusha ni a lawt lam a matu hpaw shabawn rawt malan ai lam re. Hpa hpe nkam hkam ai, hpa hpe ra nna ngu ai gaw nang ngai anhte yawng chye chyalu rai na re. Majan kung kyang dum nna, kaga myusha ni hpe nju ndawng nna, dang sha mayu nna hte mazut ai majaw nre hpe asan sha chye lu ai. Chyurum Wunpawng sha ni a labau ding yang hta mung gasat gala majan lam hta kung kyang ai ni rai nga ai. Wunpawng sha ni shang lawm gasat ai majan shagu mung sum ai majan nnga ai. Rai yang dai ni anhte Chyurum Wunpawng sha ni a lu nan lu ra ai mung masa ahkaw ahkang hpe lu la na matu hpa majaw laknak lang rawt malan ai, lak nak nlang ai sha mung masa ladat amyu myu hku rawt malan nna lu nan lu ra ai ahkaw ahkang ni hpe nhpyi ga ta nga yang gaw majan law law hpe mung shanglawm gasat awng dang lai wa ga, bai nna anhte a myusha hpu shawng hpu ba ni hku nna mung lak nak lang nna n-rawt malan yang nmai sai ngu ai hpe chye na hkap la ai lam gaw madung rai nga ai. Ndai rawt malan hkrun lam hta du daw sai hkaw lam ni, tsin yam tsin dam lam ni hte machyi hkrum ai lam ni tsun nma she rai hkra shakut lai wa sai rai nga ai. Ndai zawn jam jau tsin yam hte shakut shaja nga ai gaw myusha ni a grau dik ai lu nan lu ra ai mung masa ahkaw ahkang gaw grau dik nga ai ngu ai hpe hkam la let shakut shaja nga ai re ngu chye na mai nga ai. Dai majaw myusha langai hku na grin nga na hte tinang a mungdaw mungdan hta ni hta na agrin nga na matu gaw myusha ni mung masa ahkaw ahkang hpe lu nna tinang a mung dan tinang up hkang, tinang daw dan ai hku mung dan a shawng lam hpe gaw mat wa na lam gaw tsaw dik, grau dik ai lam langai re. Htung hking manat, laili laika sha ntat ngu ai gaw myusha mung dan grin nga na matu ra ai malawm ni sha re.

 

Lak nak lang let mung masa lam hpe bawng ban jahkrup nga ai dai ni na ladat.

Rawt malan ai (revolution) ngu ai gaw nmai ai ngu ai hpe mai hkra, nnga ai kaw na nga wa hkra ngu ai hpe yaw shada let galaw ai lam re. Chyurum Wunpawng sha ni Myen mung Asuya hpe rawt malan ai lam gaw lak nak lang Myusha mung masa hpung hpe hpaw shabawn nna hpang mat wa ai gaw dai ni (50) ning de du wa nga sai re. Du Kaba Naw Seng hte hpung ni mung shawng nnan Myen dap kaw nga ai kaw na woi rawt malan hpang wa sai. Shi a rawt malan majan mung n-awng dang ai hte hkrat sum mat sai re. De hpang Zau Tu, Zau Seng ni hku nna woi awn shamu shamawt mat wa ai mung dai ni du ding yang rai nga ai. Dai hta mung masa zai ladat amyu myu hpe lang nna shamu shamawt mat wa ai hpe mu mada ga ai re. Lak nak lang nna gasat gala ai lam gaw tinang a mung dan hpe gasat gap di la nna padang dip la na ngu ai hpe yaw shada ai re. Dai zawn sinat lak nak hte awng padang dip la lu na re ngu kam let rawt malan majan hpe woi baw gasat lai mat wa ai gaw 1961 ning kaw na 1994 ning du gap hkat jahkring ta masat htu ai ten du rai nga ai. Dai ni gap hkat jahkring da ai (10) jan ning rai mat wa tim sinat lak nak hpe gaw ntat shi ai rai nna hpyen dap hpe mung shagreng nga ding yang rai nga ai. Sha n-ga maga mi de gaw Myen Mungdan Hpyen Asuya hte mung saboi ntsa tinang myusha ni ra sharawng marit nga ai mung masa ahkaw ahkang hpe bawng ban la lu na re ngu myit mada let Myen Mungdan Myusha Mungbawng Rapdaw (NC) de mung sa du shang lawm nga ai re ngu chye na ai.

 

K.I.O a mung masa tsang (Political Status of K.I.O)

“Mung masa hpung nre Myusha hpung she re” (snr) “ism langai hpe hkan sa kam sham let gaw da ai mung masa hpung nre, myusha mung masa hpung she re” nga ai ga ni hpe ding lik yu ai shaloi K.I.O gaw Wunpawng myusha ni a gawng malai myusha ni a ra ai ahkaw ahkang hpe lu na matu hte myusha ni hpe makawp maga na matu tsap nga ai wuhpung wuhpawng re ngu chye na mai ga ai. Dai ni aten du hkra shaning (50) ning hkawt shakut nga ai gaw K.I.O hta lai nna kaga layung madi madun na wuhpung wuhpawng nnga ai. Byin ai mi ngu na rai tim, nbyin ai ngu na rai tim, K.I.O a myusha lam yan hta shakut ai lam gaw labau hta shamat kau nmai, shaprai kau nmai ai lam rai sai. K.I.O hpe gaw Myanmar mungdan Hpyen Asuya wa hku nna mung gap hkat jahkring myit hkrum ta masat htu ai ten kaw na mung masa hpung langai re nga nna masat da sai re. Shi a lachyum gaw lagut-damya hpung nre, shi a lachyum hte hkam la ai lam nga ai mung masa hpung re nga nna masat masa galaw da hkrum ai ga rai mali ai. Dai majaw shi a mung masa tsang madang (status) gaw mung masa hpung langai ngu ai ga rai nga ai, majoi hpaw shabawn da ai nre hpe asan sha chye na mai nga ai.

Ndai zawn rai masat ai lai hpe yu ai shaloi gaw shi a htung lai masa hku nrai nga ai. Kaga mung dan hkan gaw ndai zawn re ai wuhpung ni mung dan kata pru wa ai shaloi, mung masa hpung hku yu masat ai (snr) tara shang ai. De hpang de she shi a gumshem ai ladat hpe maram nna tara nshang ai wuhpung ngu na masat ai lam galaw ma ai. Ga shadawn India mung na Na Ga rawt malan nnan hpang wa ai shaloi, dai wuhpung a ningbaw wa Phizo gaw Asuya kaw na shata shabrai pyi naw lu htuk sha lai wa ai re.

Anhte myusha mung masa hpung a hkam la hkan sa ai lam ni yawng gaw myusha ni a mai kaja lam, myusha ni lawt lu lam hpe shakut nga ai ni re ngu asan sha mu lu ga ai. Dai shakut shaja ai lam mung rawt malan ai ladat hpe lang let shakut shaja nga ai ni re. Myusha mung masa hpung kaw kaga myusha ni mung shang lawm nga ai hpe yu ai shaloi gaw “son of soil” makam daram gaw hkam la ai lam laja lana nre lam mu mada ai. Mung daw a matu mung daw kaw shanu nga ai myusha ni yawng shang lawm ra ai ngu ai masa maga shaleng ai hte bung ai. Hpa mi nga tim myusha mung masa hpung re ngu ai hpe gaw ding yang tsun nga hkam la re ai gaw ga lahtum nshut re. Anhte mung dan a mung masa hpung ni law malawng gaw myusha mung masa hpe shakut tsun nga ai ni hkrai re. Myusha mung masa lam yan hta gaw tinang a myu a matu share shagan rai tim kaga mung dan, myusha ni a ningmu hta gaw gumshem ai (hero in his country might turn zero in hte country of ohters) ngu ai hku masat hkrum ai lam ni nga ai nga chye nga ai. Dai majaw K.I.O hte myusha lam yan hta shakut nga ai wuhpung shagu gaw kaga ni a ningmu hta “zero” raitim tinang a myusha ni a matu gaw “hero” masa hku she rai ra na re.

Dai re majaw lai wa sai ten shaning ni hta Communist mawru ru nga ai ten hta rai tim, 1988 ning ma Democracy mawru ten hta rai tim dai wuhpung ni hkan n-kadawng bang ai lam gaw myusha lam yan hte myusha lawt lam hpe sha madung dat ai re hpe asan sha chye la mai ai. Ideology hpe mahta nna hpaw ning htan da ai mung masa hpung ni nga ai hpe mung mu lu na ga ai. Dai ni gaw National League for Democracy (NLD), Kachin National Democratic Congress (K.N.D.C) zawn re ai ni hpe ga shadawn hku na mu lu na ga ai. Myusha mung masa hpung (Ethnic politic snr, Nationality Politic) ngu ai mung masa hpe gaw gap nga ai aten sha naw she rai nga ga ai. Dai myusha mung masa hta gaw gahkyin gum din ai lam gaw dai mung masa lam yan a daw hpum daw nu rai nga hte ningpawt ning hpang nan mung rai ra ai. Teng ai langai hte langai a myit jasat ai, chye chyang ai lam, hkam la ai lam ni gara hku mung nmai bung nga ai. Rai tim anhte a myusha lam yan hta gaw myusha ni lu ra ai lam hpe tsun shaga, tsapwa ra ai shaloi gaw nsen langai (common platform) hku sha rai yang chyu sha she mai ai. Ga shadawn, India mung shanglawt lu na ningtawn e, India mung kaw mung masa hpung law law pru wa ai. Hpung langai hte langai ai hkam la ai lam, hkan sa ai lam hte mu mada ai lam ni mung shai hkat ai hkrai rai nga ai. Grau nna lak nak nlang hte lang ngu ai Gandhi hte Subash Chandra Bose kaw hkan ai wuhpung mung garan mat ai. Hindu hte Muslim, Mung daw shagu na myusha ni a ga hta hkan nna wuhpung ni shai hkat ai lam law law nga lai wa ai rai tim, Britisha ni a maram masam ai shaloi, yawng a ra sharawng ai lam gaw shanglawt sha rai nga malu ai. Dai hte maren, anhte a mung dan hta Bogyok Aung San wa mung “shang lawt lu na lam gaw No. 1, shanglawt lu na gaw No.2, shanglawt lu na gaw No.3” ngu ai lam hpe Myanmar mungdan na mung masha hte bum nga myusha ni hpe wa aw law gihkyin ai shaloi mung dai hpe tsun lai wa sai re. Dai hte maren sha anhte myusha ni mung anhte a dai ni na mung masa lam hta ahkyak dik gaw “harmony in diversity” hte “unity in diversity” ngu ai ga hkaw lahkawng rai nga ai. “Pluralism” hpe chye mu hkap la ai lam ni mung dai ni na anhte a prat masa hta chye na hkap la ra ai lam re.

Dai ni tinang Wunpawng Mungdan Shanglawt hpung gaw Myusha ni a lawt lu lam a matu “Wa Madai pan pu ten hta Wa Madai pan ni nam pan htu, Pan Lawng pan pu ten hta Pan Lawng pan nam pan htu” ngu ai jasat hte tinang a pan dung hpe nshamat ai sha ladat hpe sha galai kau let, matut shakut nga ai lam mung re ngu mu mada lu nga ai.

Myit yu na lam law law nga ai; Dai ni Wunpawng Myusha ni Wunpawng Mungdan Shanglawt hpung hpe Myusha lam yan a matu awng padang ninglaw lu na de woi wa na na wuhpung re ngu nna mung shawa a myit hta tsep kawp kam ai myit ni hpe teng tup nlu la ai zawn re ai masa ni nga ai. Ndai gaw Wunpawng Mungdan Shanglawt hpung a dai ni na mung masa ladat, hpyen masa hte Myen hpyen Asuya ni hte ganawm mazum ai lam hta shagrit shanem ra ai lam ni, myit galu taw nga ai lam ni hte mung masha a akyu a ra hpe teng tup makawp maga ya lu ai lam ni lani hte lani yawm mat wa ai lam ni a majaw mung rai nga ai. Tinang Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung hpung shang masha ni nan mung ting gyeng akyu a ra hte ja-gum hpraw hpaga lam ni hta grai n-gun dat wa ai lam a majaw re. Hpa ga yumga ga ai lam ni galaw wa ai hte maren mung masha hkum ding dek hte mung ting gyeng masa hku ahtik a htawk rai wa ai rai tim, mung masha hpaga la ni hte mung masha ni a myit hta gaw Wuhpung Wuhpawng hku na she bai myit la ai majaw ahtik a htawk ni byin shangun wa ai lam ni re.

Dai majaw tinang Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung hku na mung, tinang jaw ai lam hta tinang kade tsap nga dum ai rai tim bai nhtang ding lik yu ai lam ni, htep htep sharai ra ai lam ni hpe sharai na matu myit nga ai madang rai nga ai.

Myen hpyen Asuya hte gap hkat jahkring a myit hkrum ta masat htu ai ten kaw na, maigan mungdan ni hte matut mahkai ai hte kaga mungdan ni hte matut mahkai ai lam mung galai ra mat ai hpe mu mada ga ai re. Moi na hte ya na ladat gaw nhtang hku byin mat ai lam re. Moi gaw maigan de tsun shaga hkawm ai shaloi tinang tsun mayu ai hku, tinang ang ai hku tsun shaga ndau hkawm ai re. Kata kaw sha hpa nlu tsun ai; Dai ni gaw shinggan de matut mahkai lam ni nga tim dan dawng ai hku matut mahkai ai lam nre sha, tsun ra ai lam, jahkrup ra ai lam ni ti nang mungdan kata kaw sha tsun shaga ai madang rai nga ai.

Lahta lam ni hpe yu maram yu yang Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung gaw shi a kata kaw n-gunja nga ai, n-gun kya nga ai mi rai rai shi a mung masa tsang gaw shi a madang “mung masa hpung langai hku na tsap nga ai hku re”.

 

Myusha ni a gam maka shawng lam hte K.I.O

Ga shadawn - Wunpawng Mungdan Shangalawt Hpung dai ni Wunpawng Mungdan kaw na nnga mat sai, nlu shamu mat sai ngu ga; Shaloi hpa byin na, Wunpawng Myusha ni a shawng lam kadai wa woi zinlum na, ngang ngang kadai tsap ya na? Ga san ndai ni hpe kadai wa mahtai lu jaw na rai ta? Dai ni Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung hta shi a gawng kya ai lam ni, nlu sharai hkraw ai lam ni law law nga na re, rai tim ya na zawn kadai wa woi ningshawng tsap ya lu na rai ngu ai hpe gaw nang ngai sum ru nlu, myit yu nhkawn rai na re. Dai na Wunpawng myusha ni tinang a htingbut htingra, tinang a mundaw mung dan kaw pi a madu rai nlu nga ai madang rai nga ga ai. Hpawt ni hpa rai na? Kade ram ahkaw ahkang ni wa hpaw malang ya wa na nchye ga ai. Wunpawng Mungdang Shanglawt Hpung hte shingdaw lu ai mung masa wuhpawng anhte a mungdaw hta nnga ai zawn, byin tim nbyin tim, jaw tim njaw tim; tinang a pandung hpe nshamat ai sha ahkawm sa nga ai rai yang gaw Wunpawng Mungdang Shanglawt Hpung gaw myusha ni a gam maka hpe woi gyin shalat na gaw lit kaba nga taw sai re. Sha n-ga dai lit hpe la na matu she jin jin dai ni du hkra dakring dalang noi nga ai re majaw Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung gaw lit la wa na re hpe mu mada ai. Shakut nga ding yang re hpe mung chye na hkap la mai ai re. Tinang a Wuhpung Wuhpawng majing langai re ai; N-dai wuhpung ngang grin nga na matu gaw Wunpawng Myusha ni yawng a lit rai nga ai. Dai re majaw tinang hkum ding dek wa mi Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung a hpung shang masha nan nrai tim, mu mada ai lam ni hte nchyan shaw lu ai lam ni hte sharai shangun mayu ai lam ni hpe gaw teng teng tsun madi madun shading sharai, hpaji jaw, n-gunjaw rai na gaw lit kaba rai nga mali ai. Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung a hpung shang masha ni nan mung tinang hpe madi madun, tsun hpaji jaw ai lam ni hpe teng teng madat la ya ra na re.

Kaga myusha mung masa hpung ni hte mung pri nem ai ganawn mazum lam hpe ding yang shakut nga ra ai. Makam masham hpung ni hte mung dingyang mahkri shawn ai lam ni galaw ra ai. Makam masham lam langai ngai hpe hkan nang hkan sa ai, “Theocratic” makam masa hta hkan ai nrai tim, Myusha mung masa hpung rai nga ai Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung a hpung shang masha shagu tinang a makam hkri dun hpe manat nna mung masa hpe myit masa bawngring ai “politic based on moral and ethic” hpe madung dat shakut na gaw malap nmai nga ai. Tinang a sumbu kaw galoi mung gun hkawm nga ai mung masa hkam la lam hte hkan sa ra ai lam ni hpe ayan na adum nga let shakut shaja nga ai magam gun ni hkum ding dek rai ra ai. Rawt malan nnan woi hpang wa ai hpu shawng hpuba ningbaw ningla ni mung anhte wutdek wa hpang nta nlu nna, maw daw nlu nna, maw daw lam kaja ni, myi hprap wan ni nlu nna woi rawt malan wa ai nre zawn, dai ni anhte dai ni hpe lu da saga ai raitim, tinang a pandung de gaw ding yang naw hkawm sa wa ra na re. 2006 ning na Ningbaw Kaba Lamung Tu Jai a Rawt Malan mungga hta tsun ai ga-“dai ni myusha ni rawt malan chying hkrawng galu wa ai zawn, anhte myusha ni a lawt lu na nhtoi de ni wa magang wa ai lam rai nga ai” nga nna shadum ai lam hpe maram yu yang matut hkawm sa ra ai lam gaw ahpa atang saw lasawn hte hkawm sa ai baw nrai nga ai ngu hpe mu mada ai re. Nmai byin na re nga nna yaw shada myit mada da ai pandung de ndu ai sha lam wa hkrang e gaw nsang daw na pyi gaw hkring sa mai na nre ai. Rawt malan hpung re ngu nna sha ahkam la nga ding sa (snr) rawt malan hpung sha arai nga ding sa gaw “nmai ai hpe mai wa hkra, nnga ai kaw na nga wa ai ngu ai de du wa hkra” hkawm sa ai hkrun lam ding yang rai ra nga ai. Dai ni na hpaga yum ga, galaw lu galaw sha loi li mai ai masa hte madu mahkawng da ai sut gan ja gum hpraw hte htingbut hting ra, wut wa hpang nta ni hte gaw galai na nre lam gaw yawng a masin salum hta atik rawng nga na re hpe mung mu mada mai nga ai re. Wunpawng Mungdang Shanglawt Hpung sha n-ga, kaga mung masa hpung ni mung tinang a hkam la, hkan sa shakut nga ai lam ni hpe mung masha hpe adan aleng shaleng galaw gunhpai shakut shaja dan ra na re.

Wunpawng myusha ni sha anga nga ding sa, Wunpawng myusha ni a grin nga lu na matu hte myusha ni a lu nan lu ra a a ahkaw ahkang ni sha nlu ding sa hte lu da ngut ai hpang rai tim ndai zawn re ai myusha hpe makawp maga lu na, mungdan hpe makawp maga lu na wuhpung wuhpawng gaw ding yang nga mat wa na gaw ga lahtum nshut nan rai ra na re. Dai re majaw dai ni ndai madang hta gaw da nga sai Wunpawng Mungdan Shanlawt Hpung hpe nnan kaw na bai gaw ra na masa de bai du wa na hpe gaw kadai rai tim sung sung myit yu ra ai lam rai nga ai. Hpa sut gan arawng aya hte mung galai nmai na rai nga ai, hte maren anhte Wunpawng myusha ni lu nan lu ra ai ahkaw ahkang hpe mung hpa hte wa anhte lu galai na rai nga ga ta?