Mungdan Langai Byin Wa Na Matu

KA Ai- Doi Awng
Ga N Hpaw

Tsaban 20th ning a shawng daw mungkan n tsa mungdan 50 n jan ai hta na tsaban 21st de du wa ai hte rau mungkan n’tsa mungdan yawng 195 nga wa sai hku re. Dai hta Mungkan Munghpawn Ginjaw (United Nation) a tara shang hpung shang mungdan 192 rai n na kaga UN kata tara shang nlawm ai Vatican (Roman Catholic Nawku hpung a Chyoi Pra ai Htingnu), Taiwan hte mungkan a ningnan dik htum mungdan tai wa ai  Kosovo mungda ni re.

(Sumla: Munnghpawm Burma mungdan lu ai shani masat poi lamang hta, hpang jahtum British Governor Sir Hubert Rance (pai) hte shawng ningnan na myenmung a President Sao Shwe Thaik sumla dep nga yang)


WP myusha ni mung n dai zawn mungkan hta mung dan langai hku nga pra sa wa na lam gaw mai byin ai i? Dai ni na mungkan masa hta hkan nna mungkan gaw mungdan ni ga garan pru ai hpe n gun n jaw ai, nga shajang sai mungdan ni hpe pyi naw bai jawm hpang let nga pra sa wa na hpe madaw n gun dat jasat sa wa nga ai re.

Maga mi de mung Mungdan ni matut byin wa lu na matu shakut shaja nga ai myu sha ni mung law law nga ai hte mungdan ningnan ni mung matut naw paw pru nga ai re. Myen gaw Myen mung  nga myu bawsang ni n dai zawn garan pru mat na hpe grai n ra sharawng ai  hte maren dai ni du hkra myu baw sang ni hpe Munghpawm hpe jahten sharun na matu shakut ai ngu mara shagun jahte tam let shamyit shatsai nga ai.

Ndai zawn mungkan masa hta hkan n na Myeng mung nga myu bawsang  ni mung  tara rapra jet ai Munghpawm( Genuie federal Democracy) up hkang lam hpe madaw gaw de sa wa na matu ra sharawng hpyi shawn ai lam  mung kan e tsun ndau nga ai re. Raitim n dai lam a maga mi de  Myu bawsang ni hku n na Myen a tara n lang, n hkru n kaja, masu magaw ai labau mabyin hta hkan na Myen the rau matut nga pra sa wa na hpe gaw yawng myit n hkawn ai hte maren mai byin taw gaw Myen hte san rai tinang mungdan tinang nga pra sa wa na  gaw yawng e ra sharawng myit mada ai hkrai rai  nga ma ai. Anhte WP myu sha ni a myit kraw lawang hta mung n dai zawn sha myit da ting myit mada nga ga ai re.

N dai zawn myu baw sang ni hte WP myu sha ni myit mada ai Mungdan langai byin tai wa lu na lam gaw mai byin ai i ?

Gara hku mai byin ai i ngu ai lam ni hpe lai sai ten hte dai ni na mungkan  mabyin masa hte mungdan ni  byin pru wa ai labau ni hpe hkaja la lu nga ai re. N dai lam ni hta:
1    Mungdan ngu gaw hpa rai ta ?
2    Mungdan ni byin pru wa shangun ai mabyin hte shingdu labau
i)     Decolonization hte mungdan ni shangai chying hkai wa ai lam
ii)     Jasum kau ai WP myu sha ni a ahkaw  ahkang
3    Mungkan masa hte mungdan gyin shalat ai lam
i)    Madi shadaw Masat masa  hkrum ai lam
ni ngu n na gabaw dat hkaja lu nga ai.

Mungdan ngu gaw hpa rai ta ?
Mungdan langai ngu ai gaw darumagam, shadip shahpang ahkaw ahkang nga ai myusha ni the dai myusha ni grin nga ai lamuga rai nga ai ngu, n tsa lam yawng e masat ai hku re. Mungdan gadaga hku na n tsa lam masat ai mung dan ngu ai lachyum hta n dai lam ni lawm nga ai.
(1) A permanent population;
Grin shanu nga ai masha jahpan
(2) A defined territory;
Dan dawng ngang grin ai lamuga.
(3) Government
Up hkang asuya
(4) Capacity to enter into relations with other states
Mungdan ni hte ganawn mazum mahku mara na a tsam
(5 ) Sut masa lam
(6). Social ( health, education)
Shingyin wuhpung wuhpawng, Hkamja Lam, Hpaji Hparat lam.
(7). Masat masa hkrum ai lam.
Mungdan Gadaga hte mungdan ni a madi shadaw masat masa la hkrum ai lam.
(Malcolm N.shaw International law 6th edition, Chapter 5, State)
Matt Rosenberg On Which of the Eight Criteria Does it Fail?

Mungdan ni byin wa ai shindu labau

N dai mung dan ni byin pru wa ai labau hte mabyin ni hpe yu ai shaloi (1) Decolonization  ngu ai mung maden lailen htum mat wa ai mabyin hte (2) Cold war ngu ai katsi majan ngut n na Soviet Union ga a yai mat wa ai mabyin ni gaw madung lam yan ni rai nga ai. Dai hta  mungdan ni byin pru wa ai madung lam yan (criterion) ni hpe UN hte mung kan tara u padi ( International Law) hku nna jahkrat da ai tara masa hta hkan nna shang lawt lu mat ai mung dan ni nga ai zawn, tinang nan shang lawt lu ai mung dan hku nna n dau da tim n lu shi ai mung dan ni mung nga nga ai hpe mu lu ai.

Decolonization hte jasum kau ai ahkaw a hkang..

Dai ni na mungkan mungdan law law wa nanmbat II mungkan majan ngut ai hpang ten kaw na mungdan langai hku byin pru wa ai ni rai nga ai. N dai hta Myen mung hte kaga Asia, Africa dan hkan na mung dan ni malawng lawm shajang nga ga ai. Nambat 2 mungkan majan ten 1941 ning hta Atalantic namunk dara na American hpyen sanghpaw n tsa US Gumsan magam Franklin D. Roosevelt hte British Hkringmang daju Winston Churchill yan a mungkan majan ngut ai hpang gara hku jasat sa wa na lam hte seng n na jawm myit hkrum n dau shabra lam hte maren majan ngut ai ten British mung maden gaw shi madu zing da ai mungdan ni hpe a ten langai mi hta shanglawt jaw ra wa na lam pru wa sai. N dai myithkrum lam the maren mungkan mungdan law law hte 1945 ning e hpaw ninghtan wa ai Mungkan Wunpawng hpung ginjaw ( United Nation ) gaw n dai hpe madi shadaw hkap la wa sai hte ta tut jasat sa wa sai.  N dai lam hte maren myu sha law law wa tinang a gam maka tinang gyin shalat let mung dan langai hku gaw de sawa na a hkaw a hkang lu shajang wa masai. Myen, India, paksitan, Malaysia, Sarilinka hte kaga Africa mungdan ni law law wa shanglawt lu wa sai re.

Anhte munghpawm myenmung mung, Jinhpaw wunpanwg myusha ning baw hte, Myen, Sam, Hkang, Karenni (kaya) ningbaw ni munghpawm mungdan langai jawm gawgap yang mai kaja na re ngu myithkrum ai majaw Panglong gasadi la let, mungdan langai byin tai wa sai.

Mungkan Masa

Mungdan langai gyin shalat ai hta dai ni na mungkan masa (Current International Politic) lam yan mung ahkyek madung langai rai nga ai.
Cold war, katsi majan ngut mat wa ai hpang mung kan a  masa lam gaw hpyen masa the makam (idealogy) shingjawng hkat ai kaw na, capitalist free market( gatlawk) sut masa nga mu  nga mai lam de hkrai mung kan mundane ni yawng wa sai hku re. Hpa hpe mung sut masa the tinang hkum dik dek, tinang mundan a kyu a ra (self-interest) hpe sha madung tawng mat wa sai re. Dai majaw myu baw sang ni mungdan gyin shalat shakut shaja ai lam hpe shanhte mungdan ni a akyu n nga yang gaw garum shingtau madi shadaw na lam n nga mat sai.

Rai tim maga mi de makam masham a majaw, myu htunghking nbung ai majaw rau matut nga na tsep kawp n mai byin ai hte  shada myushamyit (genocide) sat nat hhkat ai lam zawn re mannghkang kaba byin wa ai myu sha ni hpe gaw mungdan gadaga kaw na shanlawt  jaw na madi shadaw shajang ma ai. Gashadawn Kosovo, Bosnia, East Timor hte Sundan Darfur zawn re mungdan ni re.  Southern Darfur gaw 2011 ning kaw Darfur mungdan kaw na garan na n garan na the seng na mungshawa madi shadaw lam (referendum) galaw na re.

Shanglawt n dau ai lam

Mungdan langai byin wa na matu shanlawt n dau la shajang ra nga ai. Kadai chyasam langai wa mi tinang a mungdan hpe shanglawt n dau ya mungdan masat ya ai lam n nga ai.Tinang nan mungdan gawde na shanglawt n dau na a tsawm nga ra nga ai. N dai zawn shanglawt n dau shagu mungdan ngu byin tai wa lu ai n rai, shanglawt n dau  tim mungdan n lu ai myu shani mung grai law nga ai.

Madi shadaw masat masa hkrum ai lam:

Mung dan langai byin pru wa ai lam hta n dai madi shadaw masat la hkrum ai lam gaw madung ra a hkyek kaba rai nga ai. Masat masa la hkrum ai ngu hta Mung kan Wunpawng hpung ginjaw (United Nation) hku na rai rai, mung dan law law a masat masa la hkrum ai hku mi rai rai grai a hkeyk nga ai. Madung gaw UN the mung dan kaba US, Russia, China, French, England mung dan zawn re ni a madi shadaw masat masa la hkrum ai lam gaw madung rai nga ai. Tinang kade mi a tsam marai rawng ai hte mungdan langai gyin shalat na a tsam nga ai rai tim ndai zawn re madi shadaw masat masa hkrum ai lam n nga yang gaw mungdan langai n mai byin tai wa lu ai. Mung kan a mung masa shingra tara hku nga yang mungdan langai gyin shalat ai hpe masat masa la na mungdan a yan nga nga chye ai, law ai hte n law ai sha shai chye ai. Lawu na mabyin ni hpe yu yu ga:

East Timor hte Moluccan

East Timor mungdan gaw 1975 ning e Portugal a n pu kaw na shangglawt lu wa sai. Dai hpang kade n na yang Indonesia kaw na laba zing madu la ai hte shaning law law wa dip sha hkrum sai. Timor rawt malan hpung ni woi awng rawt malan ai the mungdan kata du daw sai hkaw law law byin masha sen hku si hkrum sai re. N dai mabyin ni a majaw UN kaw na shang tsap hparan ai hte August 30, 1999 hta Indonesia kaw na shanglawt la na mungshawa madi shadaw lam refrendum  la sai re. 2002 ning East Timor gaw UN a shingnip shingtau n pu e shanglawt lu wa sai re.

April 25, 1950 the Moluccan ningbaw ni Indonesia mungdan n pu kaw na shanglawt n dau dat sai re. Raitim lamu ga yawng ngu na Indonesia n pu kaw rai taw ai the shanhte n dau ai lam the tatut masa lam the shai taw ai re.  Dai majaw Indonesia the mungkan gadaga gaw shi a shawnglawt n dau ai lam hpe n hkap la shajang ma ai re.

Kosovo

Kosovo mung dan gaw  mungkan a hpang jahtum shangai pru shanglawt n dau ai mung dan kaji langai mi re. Kosovo a mabyin hpe yu ai shaloi laklai shai ai lam gaw  Mungkan Wunpawng hpung ginjaw ( UN) a madi shadaw masat masa lam n nga ai, Russia, Miwa mung dan kaba ni ninghkap nga ai lapran e US the Europe (European Union) mungdan ni a madi shadaw lam hte 2008 ning e Serbia  mungdan kaw na garan pru let  mungdan lngai  byin pru wa sai re. Dai ni du hkra kanu Serbia mungdan, Russia, Miwa hte kaga mungdan n kau mi hkap la masat masa ai lam n nga ai mungan langai hku tsap nga sai re.

Taiwan

1949 ning Communist ni hpe sum n na hprawng mat wa ai Miwa hpraw Shankeshike woi awn ai hpung ni gaw Thaiwan kaw wa shanu shingbyi let mungdan langai hku gaw de wa sai. 1975 ning du hkra UN hta tara shang Miwa mungdan the myu sha yawng a gawng malai masat masa la hkum let shara lu ai re. 1975 hpang kaw na Communist asuya hpe madaw UN the mungdan gadaga e mi wa mung ting a tara shang  asuya  hku masat ai majaw  Thaiwan mungdan gaw UN the Mungdan gadaga a madi shadaw masat masa hkrum ai lam n nga mat sai  sha tinang na tianang nga pra wa sai hku re. Mungdan ni hku na Thaiwan hte tara shang dat kasa hku  matut mahkai kanawn masum ai lam n nga tim, sut masa, shinggyin masa  ni hku na gaw dingyang matut mahkai ai lam nga ma ai. Madung gaw US the EU mungdan ni gaw Thaiwan the matut ding yang re. US gaw Thaiwan hpe madung hpyen laknak ngun shagrung ya ai mungdan rai nga ai.

Tibet

Tibet mungdan gaw mungdan langai hku nga lai wa ai re. 1945 ning hta Mosi Dong a miwa hpyen la ni shang zing madu la kau ai hte mungdan lamu ga, a hkaw a hkang yawng tat sum kau sai re. Dalai Lama hte shi a hpang hkan ai Tibet myu sha n kau mi India mungdan kaw sa machyu let Tibet asuya hpaw ninghtan wa sai re. Mungkan mundan law law wa Tibet hpe mungdan langai hku masat masa la ai lam nga ai rai tim mungdan n byin tai wa lu ai mungdan re. Lahta na masat ai lam hte maren shi hpyi shawn ai lamu ga hpe Tibet ni n madu da lu ai.

Bantustans

South Africa kaw na Bantustans gaw shanglawt n dau tim mungdan lngai hku masat masa la n hkrum ai mungdan re. Madung ginlam gaw n dai mungdan gaw mala shala matsan, n hprang sut rai n grung ai hte tinnag lagaw tinang tsap lu na a tsawm n nga lu ai. Mungdan a jai lang nga ai ra mara jai gumhpraw a 90%  hte sut masa lam malawng gaw  South  Africa mungdan  kaw shadaw shamyet shanat nga ai re. Ndai lam a majaw Bantustans hpe African Union(AU), UN the kaga mungdan gadaga hku na hkpa la masat masa la ai lam n nga shajang ai re. Isreal mung dan lagai sha n dai mungdan hpe masat masa la ai hte tara shang matut mahkri shawn ai lam galaw ai. Isreal hku na hpyen hpaji ni sharin ya laknak, n-bungli ni garum jaw ai re.

Isreal hte Palastine

Isreal gaw 1948 ning e shanglawt n dau na mungdan langai hku byin wa sai hku re. Isreal hpe nhkap la ai Palastine the kaga Arab mungdan  ni  a jawm ninghkap gasat ai lapran kaw na lamu ga malawng hpe zing madu la lu ai the mundang gawgap wa sai re. Pasastine mungdan gaw 1988 ning hta shanglawt n dau lai wa tim shanhte tsun ndau ai lamu ga hpe tatut hta zing madu da lu ai lam n nga lu ai. Dai ni du  hkra Isreal the lamu ga kashun hkat dingyan naw rai nga ai.

Kishmer

Kishmer gaw India kaw nga ai Muslim ni malwng shanu ai shara re. India English kaw na shanglawt lu wa ai shaloi Neru ( dai ten na hkring mang daju) hku na Kishmer mungdan hpe hpang de mungdan hku garan lu na a hkaw a hkwng nga ai nga tsun ga sadi jaw da ai re, rai tim tatut hta Kishmeer ni mungdan garan na matu tsun wa ai shaloi gaw hkapla ai lam n nga mat ai hku re. N dai lam a majaw dai ni du hkra  gasat gala,du daw sai hkaw law dik let tsin yam hkrum nga ai re.

Sam myu sha ni

Ni dik htum gaw anhte hte myen mung kata rau shanu nga ai hpunau Sam bawsang  ningbaw  ningla n kau mi 2005 ning hta Sam Mungdan ngu nna shanglawt n dau ai re. Ndai zawn maigan kaw nga ai Sam ningbaw n kau mi galaw dat ai  marang e shalawt lu na malai  Sam ningbaw ningla ni Myen a suya a rim la hkrum ai hte 85 ning htawng hkrat mat ma ai re. Teng sha nga yang  1947 ning na i Myen Mung a shawng ningnan lang na mungdan  gaw da tara ( constitution) hta Sam myu sha ni hku na myen mung shanglawt lu ai 10 ning na ai hpang Myeng Munghpawm kaw na ga garan pru mai ai lam ka matsun da sai re. Raitim n dai        lam hpe jahte tam n na U Nu gaw 1957 ning e Munghpawm bra a yai hkyen sai ngu na Newin hpe Arna zing shangun sai re. Ndai zawn tara shang ai lam rai tim tinang hta atsam n nga yang gaw n gup kaw n na kade mi tsun n dau tim hpa lachyum n pru a kyu madaw yawm mat chye ga ai ngu lam hpe sharin la kasi la lu ai re.

Karenni ( Kaya) myu sha ni

Myen mung nga Karenni ( Kaya) myu sha ni mung dai ni ten du hkra Myen hpyen hte majann baw nga ai re. Shanhte gaw n law n la re, madu da lu ai lamu ga n law ai rai tim dai ni na ten na democracy mungdan langai a hkrang hku jasat sa nga ma ai. Gumsan magam hte asuya hkring mang ni hku na Kayan rawnt malan hpung hpe woi awn nga ai re. Shanhte hku na mungkan mungdan de n dau shabra ai lam n lu galaw ai rai tim ya hpang de mungdan langai hku byin wa ai ten hta na matu yaw shada let shajin sa nga ai hpe mu lu ai.

Ga Hpungdim

N dai zawn re mabyin hte labau ni hpe hkaja dik lik yu let dai ni anhte WP myu sha ni gawde nga ai WP mungdan the Myusha ni a shadip shahpang lam hpe lu hkra gara hku sa wa na ngu hpe sharin la hpa rai nga ai. Anhte WP myu sha ni mungdan langai gawde na matu kade dang jin sai kun, hpa ni naw ra nga ga ai kun? Anhte ra sharawng ai lamu ga anhte lu madu sai i? Sutmasa lam hta kade ram ngang kang let tianang lagaw tianng tsap lu sai kun? ngu ai lam ni hpe san diklik yu ra nga ga ai. N kau mi tsun ai anhte mungdan gaw panglai n nga ai majaw mungdan de na matu n mai byin na re nga ai. Mungkan hta mungdan 42 gaw panglai n nga ai mungdan ni rai ma ai. ndai hta Switzerland, Czech, Austria mungdan zawn re galu kaba ai mungdan ni mung lawm shajang nga ma ai.

Exhibition launch: 7pm Fri, April 2, 2010
“Ryan Libre Photo Journalist tsun ai KIA gaw Myen hpyen gumshem hpe sha gasat nga ai n rai, hkamja lam, hpaji hparat lam kawn na hkawt hkai lu hkai sha lam, buga bawngring lam ni yawng hpe tatut shakut shaja hkrang shapraw nga ai re. Shanhte gaw Mungup a suya the kanoi maren hkum tsup ai hte lama mungdaw ahkaw a  hkang shing n rai Shawnglawt lu wa yang kalang ta uphknag na atsam nga nga ai. Ryan htawng madun ai hta KIO/ KIA gaw rawnt malan langai glaw nga ai sha n re, mungdan langai gawgap nga ai re lam shi a sumla sakse hku madun mat wa ai. J. M. “Martin” Edmunds ngu ai US na jinghpaw the seng ai hpaji ninghkring wa mung n dai lam tsun nga ai jinghpaw gaw BGF lam (ya ten na masa) hpe sha myit shajin nga ai n rai, ya hpang de na Myanmar mung dan a gam maka lam hpe mung tau hkrau myit shajin nga ai lam tsun wa sai.

N dai n tsa na mabyin masa lam yawng hpe dinglik yu ai shaloi mu lu ai lam gaw Mundan langai mi gaw gap ai hta ahkyak htum madung gaw dai mungdan gaw gap nga ai myu sha ni hta sha madung re ngu hpe mu lu ai. Tianang hta ngang grin ai sutmasa, lamuga, su hprang ai mung shawa hte kaja nan mungdan lu mayu ai myit n gun marai nga ai hte Shanlawt n dau ai rai yang mungdan gadaga ting a masat masa la hkrum ai lam mi n nga tim tianang hpe masat masa la na mungdan gaw nga nan nga na re. Dai re majaw WP mungdan paw pru wa lu na matu gaw WP myu sha ni a lata kaw sha re.

Madi shadaw laika ni:
1.Matt Rosenberg On Which of the Eight Criteria Does it Fail? MALCOLM N.SHAW Cambridge “International law 6th edition”2.Karen Parker -Presentation to First International Conference on the Right to Self-Determination, United Nations, Geneva, August 2000
3.Matt Rosenberg On Which of the Eight Criteria Does it Fail?
4.IlC First report on State succession and its impact on the nationality of natural and legal
persons, by Mr. Vaclav Mikulka, Special Rapporteur